نقش متغیرهای جمعیت‌شناختی در میزان بسامد سوگیری‌های شناختی در فرایند بازیابی اطلاعات

نویسندگان

دانشگاه فردوسی مشهد؛ مشهد، ایران

چکیده

در بیشتر مدل­های بازیابی اطلاعات به نقش مهم عوامل مختلف شناختی در مراحل مختلف بازیابی اطلاعات اشاره شده است؛ از این رو، درک جنبه­های شناختی رفتار و تعامل انسان با اطلاعات موضوعی ضروری است. از آن جایی که یکی از جنبه­های شناختی اثرگذار در فرایند جستجوی اطلاعات، سوگیری­های شناختی است و کاربران در هنگام جستجوی اطلاعات این سوگیری های شناختی را تجربه می­کنند، باید به تأثیر این سوگیری ها در فرایند بازیابی اطلاعات پرداخت. بر این اساس، هدف از پژوهش حاضر بررسی نقش متغیرهای جمعیت شناختی در میزان بسامد سوگیری­های شناختی در فرایند بازیابی اطلاعات است. پژوهش حاضر، به لحاظ روش­شناسی، پژوهشی پیمایشی، و از نظر هدف، کاربردی است که روش گردآوری داده­ها در آن به صورت ترکیبی (کمّی و کیفی) صورت گرفته است. جامعه پژوهش حاضر را دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد در دو گروه علوم انسانی و فنی-مهندسی که در نیمسال دوم سال تحصیلی98-97 در این دانشگاه مشغول به تحصیل بودند، تشکیل می­دادند. تعداد30  نفر به روش نمونه گیری طبقه­ای، به عنوان نمونه پژوهش انتخاب شدند. از 2 ابزارِ فایل­ های ثبت رخداد و مصاحبه نیمه ساختار یافته مبتنی بر یک سیاهه دربرگیرنده انواع سوگیری های شناختی برای گردآوری اطلاعات استفاده شد. روایی محتوایی پرسش های مصاحبه با نظر متخصصان حوزه بازیابی اطلاعات و روان شناسی تایید شد و پایایی هر دو ابزار نیز با  ضریب توافق بین نظرات دو ارزیاب که برابر با 95/. بود، مورد تایید قرار گرفت. یافته ­های پژوهش نشان داد که در 3 سوگیری "اتکا"، "تأثیر توجه" و "تأثیر مواجهه صرف" بین میزان بسامد کاربران بر اساس جنسیت تفاوت معناداری وجود دارد. همچنین سوگیری های شناختی "اعتماد به نفس بیش از اندازه"، "روزآمدی اطلاعات"، "تأثیر توجه" و "دسترسی پذیری" نیز در بین دو مقطع تحصیلی کارشناسی ارشد و دکتری دارای تفاوت معناداری بودند. دیگر یافته نیز نشان داد که بین میزان سوگیری­ های شناختی رخ داده کاربران در دو گروه کاربران (حوزه علوم انسانی و حوزه فنی-مهندسی) در 3 سوگیری "روزآمدی اطلاعات"، "تأثیر توجه"، و "تأثیر مواجهه صرف" تفاوت معناداری وجود داشت. بر اساس یافته ­های پژوهش می­توان چنین نتیجه گرفت که چون متغیرهای جمعیت شناختی (جنسیت، مقطع تحصیلی و حوزه تحصیلی) می­توانند بر میزان بسامد برخی از سوگیری­های شناختی در فرایند جستجوی اطلاعات موثر باشند، طراحان نظام­های بازیابی اطلاعات و کتابداران باید به این موضوع در طراحی و ارزیابی نظام­ های اطلاعاتی توجه نمایند. البته در این بین نباید تاثیر عواملی مثل گروه سنی، تیپ های شخصیتی، طرح واره های ذهنی، فرهنگ، میزان سواداطلاعاتی را نیز نادیده گرفت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Role of Demographic Variables in Frequency of Cognitive Biases in Information Retrieval

نویسندگان [English]

  • Gisoo Gomroki
  • Hassan Behzadi
  • Rahmatollah Fattahi
  • Javad Salehi Fadardi
چکیده [English]

The important role of cognitive biases aspects at different stages of information retrieval is mentioned in most information retrieval models. So, it is necessary to understand cognitive aspects of behavior and human interaction. Since one of effective cognitive aspects in information searching is cognitive biases and users experience them, the effect of these biases should be considered. According to this, the purpose of this study is to investigate the role of demographic variables in frequency of cognitive biases in information retrieval. The method of this study is survey; in terms of purpose, this is an applied research implemented in combined method (qualitative and quantitative). The research population was graduate students of the Ferdowsi University (humanities students and engineering students) that were studying at this university in second semester, 1397-1398. In this research, data were collected using the stratified sampling method. The required data for this research was gathered based on log file and semi-structured interview that were based on check list of different cognitive biases.  The content validity of interview questions was evaluated by KIS and psychology specialists and the reliability of both instruments is also correlated with the coefficient of agreement between the opinions of two evaluators that was 0.95. The results showed that in the cognitive biases, including “anchoring”, “attention” and “mere exposure”, there was a significant difference between the frequency of these biases occurrences in users based on gender. Also, in the cognitive biases, including “overconfidence”, “recency”, “attention” and “availability”, there was a significant difference between the frequency of these biases occurrences in users based on grade (M.A. And PhD). Other findings showed that in the cognitive biases, including “regency” and “attention”, there was a significant difference between the frequency of these biases occurrences in users based on field of study (humanities and engineering). Based on the findings of this research, it can be concluded that designers of information retrieval systems and librarians should pay attention to the demographic variables (gender, degree and field of study) in designing and evaluating of information systems because these variables can affect frequency of some biases occurrences in information searching. Of course, the impact of factors like age group, character types, mental schemas, culture and information literacy rate should not be overlooked.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Cognitive Biases
  • information retrieval
  • Gender
  • Grade
  • Field of study